“Haram” terimi İslam dininde kullanılan bir kavramdır. Genellikle “yasak” veya “helal olmayan” anlamına gelir. Ancak, bu terimin “anatomik yapısı” ifadesiyle insan üzerindeki durumu/etkisi dillendirilmeye gayret edilmiştir. Bir bir dil hatası veya yanlış olarak atılan bir başlık değildir.
“Haram” kelimesinin anatomik yapısını incelememiz, bu terimin toplumlar içindeki sosyal, kültürel ve dini bağlamlardaki işlevi ve etkileri nedeniyledir. Bu tür bir inceleme ve yazım, ilgili kültürel ve dini literatürü incelemeyi, o toplumun haram olarak kabul ettiği şeylerin tarihini ve gerekçelerini ortaya koymayı zaruri kılmaktadır.
“Haram” kavramının anlam sınırlarına giren şeylerin yaygınlaşması, toplumumuzu derinden etkileyen ve toplumun anatomisinde köklü değişimlere neden olan başkalaşımlardır. Bizim bu konuyu ele almamız, haramın yaygınlaşmasının nedenlerini, etkilerini ve toplum üzerindeki kötü değişimlere olan tetikleyici yönlerini ele alacağız.
Haramın Yaygınlaşmasının Nedenleri
*Ekonomik Faktörler: Birçok durumda, haramın yaygınlaşmasında ekonomik zorluklar önemli bir rol oynar. Yoksulluk, gelir eşitsizliği ve işsizlik gibi ekonomik sorunlar, insanları haram yollarla kazanç elde etmeye veya haksız kazançlara yönlendirebilir. Hı, bu bir mazeret midir? Tabii ki de değil. Ekonomik faktörlerin “helal” dairesinde işlemeyişinin de çok fazla nedenleri vardır elbette. Nefsi ve şehevi yaşayışın arzu şelalesi “haram” ve “helal” kavramlarının mukayesesini yapmadan, her türlü değeri silik olarak göstermektedir. Temelde değerler; dini ve kadim kültürün manevi yönleridir ve bunlar ayakta tutan unsurlardır. Bu ayakları kırmak, yok etmek “haramın otobanlarının” her türlü limitlerini kaldırmak demektir.
*Değersizlikle Bezenmiş Sosyal Baskılar ve Normlar: Toplumun belirli kesimlerinde haram olarak kabul edilen davranışların normalleştirilmesi, yeni yetişen ve yeni gelen nesilleri bu davranışlara yöneltir. Manevi değerlere, dini hüküm ve kabullere gösterilen karşı çıkmalar beraberinde toplumun her noktasına ulaşmak üzere yola çıkartılan sosyal baskıları, toplumsal normların değişmesini ve haram olarak kabul edilen eylemlerin yaygınlaşmasını da beraberinde getirir. Ee, bununla birlikte görülecek “ötekileştirmedeki vahşi saldırganlıklar” bir toplumu bu noktadan başlayarak bile yıkmaya yeterlidir. Bu sebeple “duyar” yönümüzü ve “algılarımızı” maksimum seviyede açık tutmalıyız.
*Kültürel Değişimlerdeki Hassasiyet Faktörünün Tuşunun Off’ta Tutulması: Ticari, siyasi, ekonomik, kültürel, dini, eğitim, sportif noktalardan başlayarak meydana gelen ve “hız artırımında ayağı gazdan çekmeyen” bir anlayışla oluşan kültürel değişimler, haramı meşrulaştırabilir veya mevcut haramların algısını da değiştirebilir. Mesela, haram olarak kabul edilen davranışların, medya ve popüler kültürde “romantize edilerek” normalleştirilmesi, toplumda “haramın yaygınlaşmasına” neden olur.
Haramın Yaygınlaşmasının Etkileri
*Toplumsal Ayrışma ve Güvensizliğin Ayyuka Çıkartılması/Çıkması: Haramın yaygınlaşması, toplum içinde ahlaki değerlerin erozyonuna ve güvensizlik duygusunun artmasına neden olur. Toplumda haramın yaygınlaşmasıyla birlikte, insanlar arasındaki güven ilişkileri zayıflar ve toplumsal ayrışma artar. Hatta öyle boyutlara gelir ki önlem alınma yolları gün geçtikçe de zorlaşır.
*Ekonomik Zararlar Adeta Everest Dağı Gibi Büyük Olur: Haramın yaygınlaşması ekonomik zararlara yol açar. Yolsuzluk, haksız rekabet ve kaçakçılık gibi haram kazanç yolundaki eylemler, ekonomik büyümeyi engellemekle birlikte ve kaynakların adaletsiz ve gayri ahlaki dağılımına neden olur.
*Toplumsal Ahlaki Çöküş: Haramın yaygınlaşması, toplumda ahlaki çöküşe neden olur. Çoğu insanın haramı normalleştirmesi, toplumda etik değerlerin erozyonuna uğratılıp afet haline getirilmesine ve bireylerin vicdanlarının “körler dünyasına mekân kurmasına” yol açar.
Haramın Toplum Üzerindeki Köklü Kötü Değişimlere Katkıları
*Toplumsal Bozulma ve İstikrarsızlık Karşımızda Durur: Haramın akıl almaz ve önlenemez fütursuzca yaygınlaşması, toplumsal düzenin/yapının bozulmasına ve derin istikrarsızlığın yaşanmasına neden olur. Bu da sosyal huzursuzluğun artmasına ve toplumsal çatışmaların şiddetlenmesine, değerlerin çivilerinin yerlerinden çıkmasına neden olur.
*Kurumların Zayıflığı Sürekli Zayıflar Niteliğe Bürünür: Haramın yaygınlaşması, toplum içindeki kurumların zayıflamasına ve gerek bireysel gerek grupsal ve gerekse de toplumsal yapılarının etkisiz hale gelmesine neden olur. Yolsuzluk, rüşvet, liyakatsizlik, yalancılık, menfaatçılık gibi haram olan/olacak eylemler, kamu kurumlarının güvenilirliğini sarsar. Adalet sisteminin işleyişini bozar.
*Uzun Vadeli Gelişme Engelleri Hep Karşımızda Görünür Olur: Haramın yaygınlaşması, toplumun uzun vadeli gelişimini kesin engeller. Büyük ahlaki çöküşler, ekonomik kalkınmayı zorlaştırır ve toplumsal refahın artmasının engelleyicisi olarak salına salına gezinir!
Haramdan Korunma Yolları
Haram kavramının insanların hayatında olumsuz etkileri olabileceğini kabul etmek önemlidir, bu nedenle haramdan korunma yollarını bulmak ve uygulamak gereklidir. Bu korunma yollarının başında, bireyin dini inançlarını güçlendirmesini, ahlaki değerlerini korumasını ve toplumsal normlara uymasını başa yazabiliriz. Evet, evet kesinlikle “başa yazılır”.
Ayrıca, kişinin kendini ve davranışlarını sürekli olarak gözden geçirmesi ve olumsuz alışkanlıklardan kaçınması da haramdan korunma yolları arasında yer alabilir. Bu süreç, bireyin kendini tanıması ve içsel bir dönüşüm geçirmesiyle sonuçlanır ve böylece “haram” kavramının olumsuz etkilerinden kaçarak daha sağlıklı bir yaşam sürdürür.
Netice Olarak
“Haramın” yaygınlaşması, toplumları derinden etkileyen ve anatomisinde “köklü ve kötü” değişimlere neden olan bir olgudur. Bu durumu anlamak ve önlemek için, toplumun tüm kesimlerinin “iş birliği yapması” ve etkili stratejiler geliştirmesi gerekmektedir. Haramın yaygınlaşmasının nedenleri ve etkileri üzerine yapılacak olan araştırmalar, toplumların bu sorunlarla etkin bir şekilde başa çıkmasına yardımcı olacaktır.
“Haram” kavramının anatomik yapısını incelediğimizde, onun dini bir kavram olmakla birlikte insanın iç dünyasında derin etkilere sahip olduğunu görürüz. Sebepleri, sonuçları ve korunma yollarıyla birlikte haram kavramı, insan yaşamının önemli bir parçasıdır ve anlamak ve yönetmek için dikkatle incelenmelidir. Bu anlayış yani “haram” olgusuna sergileyeceğiz doğru yaklaşım bireylerin daha sağlıklı, mutlu ve dengeli bir yaşam sürmelerine yardımcı olacaktır.
Kalın sağlıcakla…
Gökmen CAN / Eğitimci Sosyolog
