UNUTKANLIK HASTALIĞI (BUNAMA YA DA DEMANS)
Yaşlılık sürecinde halk dilinde bunama da denilen demans sendromu gibi hastalıkların ilk belirtilerinden birisi unutkanlık olabilir. Bellek (hafıza) beynimizin en önemli bilişsel işlevidir. Öğrenmemizi, bilgilerimizin depolanmasını ve gereğinde geri çağrılmasını sağlar. Bu süreç nöron denilen beyin hücreleri, hücreler arası bağlantılar olan sinapslar ve bir sürü karmaşık mekanizmalar (nörotransmitterler) ile gerçekleştirilir.80 yaşından sonra beyin beyin hücrelerinin %20’si kaybedilir.
Beynin sadece öğrenme değil, aynı zamanda unutma organıdır. İnsan yaşamını devam ettirebilmek adına anlık heyecan, sevinç, üzüntü gibi kendisine yaradılıştan eklenen özellikleri yaşayabilmek için unutmak zorundadır. Unutkanlık her yaştan insanın en sık yakınmasıdır, ancak çoğunlukla bir hastalık belirtisi olarak görülmemektedir. Gençlere “bu yaşta unutkanlık olmaz” denirken, yaşlılara “unutması normal” gözüyle bakılır. Oysa unutkanlık altta yatan bir hastalığın belirtisi olarak düşünülmeli ve uzman bir hekim tarafından araştırılmalıdır.
Unutkanlık depresyon, vitamin eksiklikleri, tiroid fonksiyon bozukluklarına bağlı olarak görülebilir ve uygun tedavi ile düzelir. Ancak unutkanlığın bunamanın ilk belirtisi olabileceği de bilinmelidir. Bunama (demans), orta-ileri yaşlarda başlayan, akli becerilerde ilerleyici kayıplara neden olan bir hastalıktır. Hastalık, zihinsel fonksiyonlar ve günlük yaşam aktivitesinde ilerleyici bozulma ve davranış problemleri ile kendini gösterir. Alzheimer hastalığı, demansın en sık nedeni olmakla birlikte, bunamaya neden olabilen başka hastalıklarda vardır.
Çocukluk çağı dağılma bozukluğu(disintegrasyon bozukluğu)’nun diğer ismi Hellerdemansıdır. Çocuk 2-4 yaşına kadar normal gelişim gösterir. Daha sonra otistik bir evreye girer. Dil, sosyal beceriler, hayal gücü, zeka bozulur. İdrar ve gaita kaçırma başlar. Elleri orta hatta birleştirme, kolların kanat gibi çırpılması ve nöbetler başlar. Genelde nedeni genetiktir. Hastalığın seyri kötüdür.
Downsendromlu erişkinlerin %20’sinde demans görülür. Hemen tüm downsendromlu hastalarda 40 yaşından sonra Alzheimer tipi demans gelişir. Beyinlerinde amiloid plaklar ve nörofibriller yumaklar vardır.
UNUTKANLIK HANGİ DURUMLARDA ÖNEMSENMELİDİR?
Günlük yaşam aktivitelerini etkileyen unutkanlık mutlaka önemsenmeli nöroloji veya psikiyatri hekimine başvurulmalıdır.
Ayrıntılı görüşme ve muayene için uzman bir nöroloji ve psikiyatri hekimine başvurun.
BUNAMA(DEMANS)
Bunama kişinin entelektüel ve sosyal yeteneklerinin, günlük fonksiyonlarını etkileyecek şekilde ilerleyici bir kaybıdır. Bunama, hasta kadar yakınlarını da sosyal ve ekonomik olarak etkileyen bir hastalıktır. Bunama 65 yaşının üstünde olan insanların yaklaşık %15´inde görülür. Hastalığın görülme sıklığı yaşla doğru orantılı olarak artmaktadır. 80’li yaşlarda her iki yaşlıdan birinde demans görülmektedir. Dünyada yaşlı nüfusun artmasıyla, bunama görülme sıklığının artışının da katlanarak artacağı düşünülmektedir.Hastalık ilerleyici özelliktedir. Son yıllarda artış nedeni insanoğlunun uzun yaşaması ve gerekli tıbbi yardım alma kolaylığından dolayı hastalık tanısının daha kolay konmasıdır. Tedaviler hastalığın ilerleme hızını duraklatır.
Bunaması olan bir kişide genellikle hafıza, düşünme, mantık yürütme, yer ve zaman tayini, okuduğunu anlama, konuşma, günlük basit işleri yapma gibi günlük işlevlerde bozukluklar görülür. Entelektüel fonksiyonlardaki bu aksaklıklar zamanla hastanın günlük yaşam aktivitelerini sürdürmesini olanaksız hale getirir. Bu durum, hastanın yıkanma, yemek yeme gibi günlük tüm ihtiyaçlarının bir başkası tarafından karşılanmasını zorunlu kılar.
Normal yaşlanma sürecinde beyin fonksiyonları bir miktar geriler , ancak her yaşlıda demans(bunama) belirtileri bulunmaz. Bunun en iyi ayırıcı kriteri kişinin kendi işlerini yardımsız olarak yapabilmesidir. Fiziksel hastalığı olmadığı halde günlük yaşam aktiviteleri (yemek yeme, giyinme, temizlenme vb.) için bile yardım gereken hastalarda demans düşünülmelidir. Yaşlıların çoğu hafızalarının eskisi kadar iyi olmadığından yakınmaktadır. Örneğin isimleri ve yapacakları işleri hatırlamakta güçlük çekerler. Bu demans anlamına gelmez.
Özellikle yakın hafızası zayıflar ve yapılan sohbetler, çarşıdan alması gereken şeyler gibi günlük işleri unutmaya başlar. Fakat her unutkanlık bir bunama belirtisi değildir. Örneğin anneniz pişirdiği yemeği size ikram etmeyi unutursa bu unutkanlıktır. Fakat yemeği pişirdiğini unutursa ortada ciddi bir problem var demektir. Günlük hayatta olabilecek bu tarz bir-iki olay sizi endişelendirmemelidir, ancak unutkanlık olaylarında artan bir eğilim varsa bir nöroloji hekimine başvurmak doğru olur.
Demans (Bunama) hastalığının evreleri: Başlangıç, orta, ileri ve son evre olarak gruplandırabilir.
Başlangıç evresinde: Hastanın zihinsel fonksiyonlarında aksaklıklar mevcuttur. Zihinsel fonksiyonlarımız işitme, görme,konuşma, anlama, algılama, isimlendirme, renklendirme, iletişim, soyut ve somut düşünme, muhakeme gibi entelektüel becerilerimizdir. Unutkanlık (özellikle yakın döneme ait hafıza problemleri) görülür. Demans hastası okuduğunu anlayamaz, yorumlayamaz, konuşurken kelime bulmakta güçlük çeker. Konuşurken doğru kelimeleri bulamaz. Zaman kavramında bozuklukluklar, mantık yürütme ve karar vermede zorluklar başlar. İş ve sosyal aktivitelerde düzensizlik,hobi ve aktivitelere ilgi kaybı başlar.Basit unutkanlıklar olarak başlayan bu yeti kayıpları genellikle fark edilmez ya da yaşla ilişkili normal değişiklikler olarak kabul edilir. Bu erken başlangıç evresinde hekime başvuru çok azdır. Oysa erken teşhis, her hastalıkta olduğu gibi bunamada da tedavinin daha yüz güldürücü olmasını sağlamaktadır.
Orta evre: Zihinsel işlevlerdeki aksaklıklar, günlük yaşamı etkilemeye başladığında sorunlar dikkat çekici hale gelir. Unutkanlık daha belirgin hal alır.Örneğin hasta telefonu nasıl kullanacağını bilemez, kişisel temizliliği/bakımını yapamaz, para hesabını yapamaz hale gelir. Günlük yaşam aktivitelerinin etkilenmeye başladığı orta evrede, hastalar temel gereksinimleri için bile yakınlarına bağımlı hale gelirler. Bu dönemde hasta çorbasını çatalla içmeye çalışır veya yemek yediğini unutarak tekrar ister.Hijyenik bakımını sürdüremez, giyimi düzensizleşir.İşini ve aile sorumluluklarını ihmal etmeye başlar.Dışarıda kaybolabilir veya bulunduğu yeri karıştırabilir.Anormal davranışlar başlayabilir.
İleri evre: Davranış problemleri başlar. Bu dönem, sosyal ve ahlak öğretilerine uygun olmayan davranışlar nedeniyle hasta yakınlarının en sıkıntılı olduğu evredir. Hasta tuvaletini nereye yapacağını bilemez, gaita ve idrar kaçırır, fiziksel veya sözlü tacizler de bulunabilir, saldırganlık gösterebilir. Yakınlarını dahi tanıyamaz hale gelir. Ev içinde yolunu bulamaz.Günlük basit işleri yapamaz.Konuşmaları anlaşılmaz olur.Devamlı bir bakıcıya ihtiyaç vardır.
Son evre:Hastanın tüm vücut işlevleri etkilenir. Tümüyle yatağa bağımlı hale gelir.Genellikle bir enfeksiyon ile hasta kaybedilir.
BUNAMA(DEMANS) HASTALIĞI İÇİN RİSK FAKTÖRLERİ:
-İleri yaş,
-Düşük eğitim düzeyi,
-Kadın cinsiyeti,
-Kafa travması öyküsü,
-Orta yaşlarda başlayan şeker hastalığı ve kalp-damar hastalığı.
BUNAMA(DEMANS) HASTALIĞINDA EN SIK GÖRÜLEN BULGULAR
-Unutkanlık
Randevularımızı, telefon numaralarını unuttuğumuz olmuştur, ancak demans hastasında unutkanlık daha sıktır ve özellikle yakın geçmişe ait olaylar daha kolay unutulur, uzak geçmiş hafızası yakın geçmiş hafızasına göre daha iyidir.
-Düzenli Görevleri Yapmada Güçlük
Zaman zaman hepimiz zihinsel dağınıklık yaşarız ve yemeğe tuz koyup koymadığımızdan emin olmayız. Ancak demans hastası yapmayı iyi bildiği bir yemeği pişirirken içine koyması gereken ana maddeleri eklemeyi unutabilir.
-Konuşma / İletişim Problemleri
Demans hastası kelime bulmakta güçlük çektiği için konuşmasının akıcılığı bozulmuştur. Kendisine söylenen uzun cümleleri anlayamaz.
-Yer ve Zamana Oryantasyonun da Bozulma
Bazen ayın kaçı olduğunu unuttuğumuz olmuştur, ancak bir demans hastası evinin yolunu bulmaz, evde odaların yerini karıştırabilir.
-Bozulmuş Yargılama
Hasta, mevsimlere uygun giyinemez, bahar geldiğinde hale kışlık kalın kıyafetlerini giymeyi sürdürebilir.
-Soyut Düşüncede Problem
Bir demans hastası masayı görünce tanıyabilir, ancak masanın yemek yemek için kullanılacağını düşünemez.
-Eşyaların Yerlerini Karıştırma
Anahtar ya da güneş gözlüğünüzü nereye koyduğunuzu hatırlayamadığınız zamanlar oluyordur. Bir demans hastası ise eşyaları uygunsuz yerlere koyabilir; ütüyü buzdolabına, makası fırına koymak gibi.
-Davranış ve Duygularda Değişiklikler
Hepimiz zaman zaman üzgün oluruz. Demans hastasının duygularında dalgalanmalar dikkat çekicidir, nedensiz öfkelenme ya da ağlamalar sıktır.
-Kişilik Değişiklikleri
Demans hastası şüphecidir, yersiz öfkelenmeleri olabilir.
-İnsitayif Kaybı
Demans hastası oldukça pasif hale gelmiştir, karar vermekte zorlanır, desteklenmeye ihtiyacı vardır.
BUNAMA(DEMANS) HASTASI İÇİN TAVSİYE EDİLEN ÖNERİLER
Hasta yakınlarının hastaya yardım etmesi ve onun yerine günlük işlerini yapmaması gerekmektedir.
Bunama hastası ile kısa ve basit cümleler ile konuşmak gereklidir. Böylece söyledikleriniz daha rahat anlayacaktır.
Bunama hastalarında kişisel hijyenin ihmaline sık rastlanır. Hastaların bir kısmı banyo yapmayı unutur, gerekliliğini anlamaz, bazılarıda sudan korkar.
Bunama hastaları için giyinme-soyunma karmaşık ve zor bir olaydır. Kıyafetlerin uygun sırayla giyilmesi ve düğme, tarak, fermuar kullanımında zorluklara sıklıkla rastlanır. Giyecekler buna göre seçilmelidir.
Bunama hastalarında iştah değişiklikleri ve yemek yemede güçlük sıktır. Hastaların bazıları yemek yemeyi reddederken bazıları gün boyu atıştırır. Hastalar genelde çatal-bıçak kullanmada zorlanırlar ve hatta bu çatal, bıçak, çakmak gibi aletler tehlikelere neden olabilir.
Hastalığın seyri ilerledikçe çoğu bunama hastasında idrar kesesi ve/veya bağırsak kontrolünde güçlükler yaşanır. Bunama hastaları genellikle tuvalet ihtiyacının geldiğini fark edemez ya da tuvaletin yerini veya nasıl kullanılacağını bilemez. Buna göre ev ortamında tedbir alınmalıdır.
Hastalarda uyku bozuklukları sıktır. Hastalarda halüsinasyon ve/veya delüzyona sık rastlanır. Halüsinasyon, var olmayan ses, koku, tadları duyma, olmayan şeyleri görmedir. Delüzyon ise hastanın gerçek dışı inançlarıdır.
Kognitif ve davranış sorunları olan bir bunama hastası için gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır. Bazı bunama hastaları evden çıkıp amaçsızca dolaşırlar. Bu durum kaybolma ve diğer tehlikelere neden olabilir. Hasta yakınlarının dikkatli olması bu konuda önemlidir.
Hastanın yaşamaya alışkın olduğu mekan ve eşyalarının mümkün olduğunca aynı kalması sağlanmalıdır. Hasta belli dönemler farklı yerlerde misafir olarak kalacaksa, kullanmaya alışkın olduğu bazı eşyaların buraya taşınması daha iyi olur (örneğin, yatak örtüsü, yastık, resimler gibi)
Hastanın geçmiş yaşamındaki deneyim ve alışkanlıklarını olabildiğince devam ettirmeye çalışmak gerekir. Örneğin 30 yıldır yatağın sol tarafında uyuma alışkanlığı olan bir hastaya yeni bir oda düzenliyorsanız yatağın konacağı yere dikkat edilmesi önemlidir.
Bunama hastalığı önemli ölçüde maluliyete neden olan bir hastalıktır. Hastanın performansını önemli ölçüde etkiler, zamanında gerekli tıbbi yardım alınması hasta ve hasta yakınlarının mağduriyetini azaltacaktır.
Demanslı hastanın ev ortamında şunlara dikkat edilmelidir; eve giren çıkan kişilerin çok sayıda olması hasta için zararlıdır. Hasta aşırı gürültü, çok parlak renkli ışıklardan korunmalıdır. Herşey hastayı dinlendirecek ve hoş bir şekilde dikkatini çekecek özellikte olmalıdır.
Ev eşyaları düşmeyi, kazaları ve yaralanmayı önleyecek özelliklerde olmalı, keskin şeylere dikkat edilmeli, yere sağlam oturan özelliklerde olmalı, zemini kayganlaştırıp, düşmelere yol açabilecek malzemelerden kaçınılmalı, eşyalar rahat hareket edecek, dolaşmaya engel olmayacak şekilde düzenlenmelidir. Evden tek başına dışarıya gitmeler, kaza ve kaybolmalara yol açabileceğinden bakıcıların dikkat etmesi gerekmektedir.
Görme keskinliği azaldığı için kazaları ya da eşya ve gölgeleri yanlış değerlendirmeyi (illüzyon) önlemek amacı ile oda iyi aydınlatılmalıdır. Kişinin daha önce severek kullandığı bir takım ufak eşyaları (saat, kalem, tesbih, ruj, parfüm, çanta gibi), sevdiği ve anılarını tazeleyebileceği albüm, resimlikler yanında olmalıdır. Geçmişte yapıp zevk aldığı hobi ve alışkanlıkları(bahçe ile uğraşma, çok yormayan sporlar, resim, elişi, kolleksiyonculuk, ufak tefek tamiratlar, şarkı söyleme, film seyretme gibi) sürdürülmeye çalışılmalıdır.
Uzm. Dr. Ali AYDIN
